fränzi

Een tijd geleden zag ik in een museum al eens het schilderij Artistin van Ernst Ludwig Kirchner. Een meisje in een gestreepte outfit, zittend op een sofa. In Museum Ludwig in Keulen kwam ik opnieuw het gestreepte meisje tegen in de tenstoonstelling van de collectie Haubrich, Meisterwerke der Moderne (te zien tot 31 augustus 2013). Het schilderij bleek nu van de hand van Max Pechstein te zijn: Mädchen auf grünem Sofa mit Katze

Het verband tussen de beide schilderijen is niet moeilijk te achterhalen. Vier studenten richtten in 1905 in Dresden Künstlergemeinschaft Die Brücke op met als doel de academische stijltheorieën achter zich te laten. Tot 1913 werken verschillende kunstenaars in deze groep. Vooral Kirchner, Pechstein en Erich Heckel zijn vaak bijeen en maken een paar jaar gebruik van dezelfde modellen, waarvan er een veelvuldig voorkomt in het werk van de drie heren: het meisje Fränzi

Eenmaal op zoek naar informatie over Fränzi blijkt dat in de afgelopen twee decennia naarstig onderzoek is gedaan naar de meisjes in het werk van deze drie Brücke-kunstenaars. Fränzi hield een handvol wetenschappers jarenlang bezig. Ze heet voluit Lina Franziska Fehrmann, geboren in 1900. Al in 1909, acht jaar oud, kwam ze bij de kunstenaarsgroep.

Het voert te ver om hier verslag te doen van alle wetenswaardigheden, maar behalve dat er is geschreven over het achterhalen van de identiteit van Fränzi zijn er in een paar journalistieke bijdragen over dit onderwerp suggesties geuit die doelen op seksuele ofwel pedofiele relaties tussen de modellen en de kunstenaars. Dit is echter nooit aangetoond. Wel zijn er wetenschappers die verklaren op welke wijze over kunst werd gedacht en hoe in die tijd in de kunstenaarsgemeenschap in het algemeen geleefd en gewerkt werd. In het begin van de twintigste eeuw werden kinderen door vele kunstenaars zowel gekleed als naakt veelvuldig afgebeeld.

In 2010 wijdt het Sprengel Museum in Hannover een tentoonstelling aan twee modellen van de kunstenaars Heckel, Kirchner en Pechstein: Fränzi en Marcella (de identiteit van Marcella kan niet met zekerheid worden vastgesteld en gezien de overeenkomende beeltenissen op het doek wordt ook wel gedacht dat Marcella een koosnaampje voor Fränzi was). De modellen staan meestal naakt op het doek of papier. Na de vele berichten van seksueel misbruik van kinderen was het een gedurfde tentoonstelling die snel kon leiden tot verkeerde gedachten over een collectie van de belangrijkste werken van de Duitse kunst uit de twintigste eeuw. In de bij de tentoonstelling behorende geschriften verklaren diverse specialisten op wetenschappelijke wijze waarom we genuanceerd over het werk en in het bijzonder over der Weibliche Akt moeten denken.

Die Brücke maakte aanspraak op een eigen levensruimte voor de jeugd. Een nieuwe zelfbewustheid die zich van de geldende bedrukkende tradities losrukte. De drang van kunstenaars uit die tijd om kinderen te laten poseren die nog vrij, onbevangen en zonder schaamte bewegen, werd destijds niet automatisch gekoppeld aan iets seksueels, laat staan aan pedofiele neigingen. De speculaties daarover manifesteren zich dan ook pas veel later. Wat betreft de heren van Die Brücke zijn er geen bewijzen gevonden.
De Frankfurter Allgemeine Zeitung schrijft in 2010 fijntjes: '...dat hier beelden, die in hun tijd als veel te abstract werden bekritiseert, nu hardnekkig worden behandeld als een foto van een plaats delict'.

En Fränzi? Vele malen geportretteerd, beroemd op het doek en nageplozen door wetenschappers. Ze krijgt twee dochters en leeft schijnbaar een niet al te gelukkig leven. In 1926 zoekt Kirchner haar thuis op en schrijft daarna in zijn schetsboek dat Fränzi treurig gestemd is en dat haar herinneringen aan de tijd bij de kunstenaars haar het liefste zijn... Bij de bombardementen op Dresden weet ze met haar kinderen tijdig de stad te ontvluchten. Ze sterft in 1950 aan hartfalen maar is onsterfelijk als de muze van Die Brücke, van het Duitse expressionisme.